Büyük Valide Han Özgün Yapı İncelemesi

HAZIRLAYANLAR:

Batuhan Tekin

Nusret Sezer Korkmaz

Büyük Vâlide Hanı’nın XX. yüzyıl başında çekilmiş bir fotoğrafı

Mahmutpaşa’da Çakmakçılar Yokuşu ile Fincancılar yokuşu arasındadır.

(1603-1617) in eşi, IV. Murad (1623- 1640) ve Sultan İbrahim (1640-1648) in annesi Kösem Mahpeyker Sultan ,yine kendisinin yaptırdığı Üsküdar’daki Çinili Külliyesine akar olması için inşa ettirmiştir. Hanın 1926 da çöken “Han-ı sağir”(=küçük han) bölümünün avlusunun kuzey-doğusunda 12 x 12 metre ölçüsünde bir kule bulunmaktadır. “Cihannüma Kulesi” denilen içi dilimli bir kubbesi olan bu kule Cerrah Paşa Sarayı'na aittir. Bizans yapı karakteri taşıyan bu kulenin Evliya Çelebi’nin bildirdiği Cerrah Paşa Sarayı’nın da üzerine yapıldığı bir Bizans eserinden kalmış olduğu düşünülmektedir. Üç avlusu olan bu han 98x 168 metrelik bir alana sahiptir.

Büyük Valide Han Çakmakçılar Yokuşu Girişi

Büyük ve Küçük Han olarak iki kısımdan yapılmış olan bu hanın planı bulunduğu araziye uydurulmuş olduğundan geometrik bir düzen göstermez . “Han-ı kebir” denilen büyük hanın esas girişi oldukça meyilli bir yol olan Çakmakçılar Yokuşu tarafındadır. Muntazam kesme taştan yapılmış bu girişin üzerinde konsollara oturmuş yedi tane üç kademeli çıkma vardır. Bu cepheyi üstten bir taş saçak silmesi dolaşır. Girişten basık kemerli, beşik tonozlu bir geçitle üçgen şeklindeki küçük bir avluya ve kare planlı bir mekâna oradan da revakların çevrelediği 63 x 66 metre boyutundaki büyük avluya geçilir. Avlunun etrafını çevreleyen yuvarlak kemerli revakların gerisindeki odalar yuvarlak taş kemerli kapılar ile avluya açılmaktadır. İkinci kattakilerin kapılarının yanında bir de dikdörtgen ve taş söveli pencereleri vardır. Dış cephede de pencere dizisi görülmekle beraber bunlar günümüze gelene kadar çok bozulmuş ve adeta karakterini kaybetmiştir. Avlunun her iki tarafından özgün yapıda taş merdivenlerle yukarı katlara çıkılıyorsa da günümüzde bu merdivenler tamamen değişmiştir.

Büyük Valide Han Planı

Revakların arkasında yola bakan cephede ise bir sıra boyunca sivri kemerli dükkan bulunmaktadır. Fincancılar yokuşu tarafına bakan ve “Han-ı sağir” olarak adlandırılan küçük han, muntazam bir dikdörtgen plana sahiptir. 21 Mart 1926'da yıkılan bu bölümde 15 x 56 metre ebatında dikdörtgen bir avluyu çevreleyen revaklar ve onların gerisindeki sivri kemerli kapılarla revaklara açılan odalar vardır. Evliya Çelebi’nin bahsettiği ahırlar buradaki avlunun bodrumundadır. Hayvanların barındığı bölüm ile oturma mekanlarının bu handa görüldüğü gibi çok kesin bir şekilde birbirinden ayrılması Türk Han mimarisinde ilk defa uygulanmış bir proje şeklidir. Çakmakçılar Caddesi'ne bakan ve üçgen avlusu bulunan üçüncü bölüm ise oldukça küçüktür. Bu avludan Büyük Han’a ve avlusuna açılar bir geçit bulunmaktadır. Yola bakan taraftaki girişin solundaki revağın altında yer alan bir merdivenle üst kata çıkılmaktadır. Bu üçgen şeklindeki avlunun zemin ve üst kat mekanları yolun eğim ve sınırına uymak zorunluluğundan kare veya dikdörtgen şeklinde yapılmışlardır. Zemin kattaki mekanların yola bakan tarafında ise bir sıra dükkan dizisi mevcuttur.

Büyük Valide Han Çakmakçılar yokuşundaki girişi ve giriş üstünde bulunan detayı

Büyük Valide Hanı'nın birinci ve ikinci avluda toplam 153, üçüncü avluda da 57 olmak üzere toplam 210 odası bulunmakta idi. Kösem Sultan’ın ölümünden sonra hanın büyük kısmı hazineye kalmış ve Cumhuriyet’ten sonra da bazı odalar Vakıflar'a geçmiştir. Vakıflar Başmüdürlüğü 1940'lı yıllarda bu odaların bir kısmını satmıştır. Hanın bakımsızlığı, maliklerinin çokluğu ve veraset yoluyla uzun yıllar boyu elden ele geçmesi nedeniyle 126 kadar hissedarı olmuştur. İstanbul’da Kur-an'ı Kerim'in ilk basıldığı yer bu handaki İranlılar’ın matbaasıdır. Hatta bu Kuranın basılışı için Şeyhülislâmdan fetva alınamayınca 1870'li yıllarda gizlice basılmıştır. 19 Ağustos 1906'da bir kısmı çökmüş, 1931'de hanın konaklama amacı ile kullanılamayacağına karar veren valilikçe odaların çoğu boşaltılmıştır.

Büyük Valide Han büyük avluya bakan birinci kata çıkan

merdivenler.

Büyük Valide Han büyük avluya bağlanan tonozlu geçit.

Cephe ve mimari açısından çok süslü olmayan Büyük Valide Han üç avlulu ve en önemli hanlardan biridir. Giriş tonozlu bir geçitle giriş avlusuna varmaktadır. Bu tonozlu geçitte bulunan tek kollu merdivenle ilk avluyu çevreleyen yapının birinci katına varılmaktadır. Bu avlu küçük dikdörtgen planlı , zemin kat ve birinci kattan oluşan bir yapı sistemi ile çevrelenmektedir. Bu avlunun girişinin karşısında sağ tarafta ayrı bir tonoz geçişi ile büyük avluya varılmaktadır.

Bu tonozlu geçitin büyük avluya bağlantı noktasında hem sağında hem de solunda iki adet tek kollu merdiven bulunmaktadır. İki adet dükkan kapısı da yer almaktadır.

Büyük Valide Han avluyu bakan kubbeli teraslar ve bu terasların önlerinde bulunan binalar

Taş bir yapı olan Büyük Valide Han'daki avluya bakan revakların üst örtü sistemleri kubbe biçimindedir. Bu kubbelerden terasa ışık girebilmesi için bölge bölge açıklıklar yapılmıştır. Ana avlu olan büyük avluya bakan 40 adet kubbe bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli olan bu revaklar düzgün bir dörtgen biçiminde avluyu çevrelemektedir. Günümüzde 20 adet kubbenin yok olduğu görülmektedir. Avluyu çevreleyen revakların önlerine ek binalar yapılarak ana binanın görünümü yok edilmiştir.

Büyük Valide Han avluyu bakan kubbeli terasın ve oda girişinin görünümü

Çok sayıda ek bina yapılmış olan bu hanın özgün görünümünü yitirmiş olduğu görülmektedir. Yapı simetriktir bu yüzden büyük avluya bakan odaların dört adeti köşe odadır. Her oda yuvarlak kemerli terasa açılmaktadır.Bazı odalar iki katlı olup üstte bulunan odaya ufak bir merdiven ile terastan varılmaktadır. Oda girişleri yatsı kemerli olup odalar girişin üstündeki bir pencere ve girişin yanındaki bir veya iki pencere açıklığı ile havalandırılıp aydınlatılmaktadır.

Büyük Valide Han avluyu bakan kubbeli terasın ve oda girişinin görünümü

Çok bakımsız olan Büyük Valide Han'ın zemin kaplamaları yer yer doğal taş iken bazı bölgelerde bu doğal taş görünümünün üstü günümüz malzemesi ile kapatılmış ve kırılma dökülme gibi özellikler göstermiştir. Kemerlerin önüne yapılan ek binalar kimi bölgede çok yoğunluk göstermektedir. Bu da avludan gelen ışığı ve havanın terasa geçmesini engellemekte ve küfün yoğun olarak görülmesine neden olmaktadır.

Büyük Valide Han'da bulunan üç avlu arasında çok ustalıkla yapılmış olan bağlantılar bulunmaktadır. Bu bağlantılar zemin katta tonozlu gösterişli bir geçit ile avludan bağlanırken birinci kattan da ufak bir tonozlu geçit ve merdivenlerle hem birinci kata hem de avlulara varılmasını sağlamaktadır.

Büyük Valide Han avluya bakan kubbeler ve önde bulunan ek binaların görünümü

Örtü sistemi birbiri sıra giden kubbelerden oluşmaktadır. Bu kubbeler hem terasların üstünü örterken, hemde odaların üstünü birbirlerine ustaca bağlanarak örter. Günümüzde bu düzenin en arkada bulunan üçüncü avluda yitirildiği görülür. Bu avluda çok sayıda ek bina yapılmıştır.

Ana giriş avlusunda ise taş cephe kendisini korurken revak kemerleri kapatılmıştır. Bazı bölgelerde ya kemerli açıklıkl pencere yapılarak odaya katılmış ya da mimari özelliğinden çok farklı dikdörtgen formlu bir pencere kasası oturtturularak odaya katılmıştır.

Büyük Valide Han ana girişin sağında ve solunda bulunan cephe görünümü

Cephe özelliklerini incelersek, almaşık sistemde örülmüş taş duvarlardan oluşan gösterişten uzak yalın bir cepheye sahip olan Büyük Valide Han'ın tek süslemesi giriş üstünde bulunan çıkmadaki detaydır. Pencereler güvenlik nedeniyle ufak olarak tasarlanmıştır. Işığın ve havanın girebileceği açıklık miktarı yeterlidir. Bu yüzden belli bir düzende sadece birinci katta ufak açıklıklı pencereler birbirini takip etmektedir. Birinci katın dış cephesinde taş aralarında, pencere kenarlarında bitki üremeleri görülmektedir. Ayrıca taş ve tuğla hatıllı olan cephe örtüsünde taşlarda renk değişikliği ve kırılmalar görülmüştür. Zemin katta ise dükkanlara ayrılmış bölümler bulunmaktadır. Bugün günümüz yapı elemanı olan vitrin, pencere kasaları ve kablolar sayesinde zemin kat cephesine zarar verildiği görülmektedir.